Description and research notes
Banknot 50 złotych z wizerunkiem generała Jana Henryka Dąbrowskiego uchodzi za najdoskonalsze osiągnięcie polskiej sztuki banknotowej okresu międzywojennego. Łączy wyjątkową estetykę, symbolikę narodową i dramatyczną historię, a jego geneza i losy odzwierciedlają ambicje II Rzeczypospolitej oraz tragiczne wydarzenia, które je przerwały.
Projekt powstał jako część modernizacji polskiej waluty rozpoczętej w połowie lat 30., mającej podnieść poziom zabezpieczeń oraz stworzyć spójny, nowoczesny wizerunek graficzny. Data emisji — 11 listopada 1936 roku — jasno wskazywała jego narodowy charakter. Na awersie umieszczono klasyczny profil generała Dąbrowskiego, twórcy Legionów Polskich we Włoszech i bohatera hymnu narodowego. Rewers przedstawia alegorie rolnictwa, przemysłu i sztuki, symbolizujące aspiracje młodej, odbudowującej się po zaborach Polski.
Banknot opracowano i wydrukowano w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych w Warszawie pod kierunkiem Leona Barańskiego, przy artystycznym nadzorze Wacława Borowskiego i grawerunku Włodzimierza Vacka. Zastosowano połączenie druku offsetowego i stalorytniczego w zielono-pomarańczowej gamie barw. Wielotonowy portret Dąbrowskiego w polu niezadrukowanym stanowił mistrzowski przykład polskiej sztuki papierniczej. Arkusze produkcyjne liczyły dwanaście sztuk (557 × 515 mm), a numerację nanoszono jeszcze przed drukiem stalorytniczym — o czym świadczą znane arkusze próbne z prefiksami AE, AN i AO.
Według badań Czesława Miłczaka powstało około dwóch tysięcy egzemplarzy, które trafiły do Banku Polskiego, lecz banknot nigdy nie został oficjalnie wprowadzony do obiegu. Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku, gdy zaczęło brakować gotówki, część tej serii wykorzystano doraźnie jako żołd dla żołnierzy na Pomorzu. Banknoty często składano w małe kwadraty i noszono w kieszeniach mundurów — odnajdywano je później w stanie głębokiego zużycia, ze śladami realnych działań wojennych.
Do dziś istnieją dwie wyraźne populacje: nieliczne sztuki zachowane w stanie bankowym z zasobów Banku Polskiego oraz kilkadziesiąt egzemplarzy mocno obiegowych, noszących ślady użytkowania w czasie kampanii wrześniowej. Łącznie PMG odnotowuje zaledwie kilkadziesiąt sztuk we wszystkich stanach, a wszystko powyżej 40 stopnia jest rzadkością. Ten egzemplarz, oceniony jako stan bankowy (PMG 55 EPQ), należy do najlepiej zachowanych na świecie.
Banknot 50 złotych Dąbrowskiego to jedno z najbardziej symbolicznych i emocjonalnie naładowanych dzieł polskiej grafiki użytkowej — projekt powstały w okresie pokoju, wykorzystany w chaosie wojny i ocalony jako niemal relikwiarz polskiej historii. Do dziś pozostaje jedną z najważniejszych pozycji w kolekcjach II RP.